AITZINEKO EUSKARAREN MUGAK -IPARRALDETIK ETA EKIALDETIK

AITZINEKO EUSKARAREN MUGAK -IPARRALDETIK ETA EKIALDETIK

Erromatarren garaian euskararen eremua gaur egungoa baino askoz handiagoa zen. Garai hartatik gaur egunera arte euskararen atzerakadaren aztarnei esker, Burgosen, Errioxan, Ipar Aragoian, Kataluniako Pirinioetan eta Akitanian euskaraz mintzatzen zela jakin ahal dugu. Baina zeintzuk dira aztarna hauek?

Euskararen historiaren lau uneen erreparatuko da, eta une jakin bakoitzean euskararen hedapena zehazteko erabili diren zenbait datu aipatuko dira.

I. mendean: Akitaniako hilarrietan aurkitutako euskal hitzak

X. mendean: Kataluniako Pirinioetako euskal jatorriko toki-izenak

XIV. mendean: Aragoiko euskal jatorriko toki-izenak eta Oskako Udal Ordenantzak

XVI. mendean: Anso ibarreko euskal jatorriko toki-izenak

I. mendean: Akitaniako hilarrietan aurkitutako euskal hitz batzuk

Akitania, Pirinioetatik Garona ibairaino zabaltzen zen lurra zen. Gaur egungo Gaskoi-era (okzitanieraren dialektoa) zabaltzen den lurraldetasun ia berbera.

Akitanian aurkitutako hilarriak funtsezkoak izan dira erromatarren garaiko euskara ezagutzeko.

Batetik, bertan agertu diren hitzek, euskararen hedadura zehazteko balio izan dute eta bestetik garai hartako euskara nolakoa zen jakiteko ere.

Euskararen hedapena I. mendean

Hona hemen horietako hitz batzuk:

 

            Akitaniera: ANDERE<> Euskara: andere 'señora' (339)

Akitaniera: CISON / CISONTEN <>Euskara: gizon 'hombre'(101)

     Akitaniera: SENARRI <> Euskara: senar 'marido' (342)

 

    Akitaniera: NESCATO<> Euskara: neskato 'muchachita' (276)

Akitaniera: SENICCO <> Euskara: sein ‘hermano’(201)

Akitaniera: HARBELEX <> Euskara: harri 'piedra' beltza 'negra' / arbel 'pizarra' (203)
Akitaniera: HARSI / HARSORI <> Euskara: hartz 'oso' (203)

Akitaniera: BIHOSSI / BIHOXTUS / BIHOXUS <> Euskara: bihotz 'corazón' (343)

Akitaniera: IDIATTE <> Euskara: idi 'buey' (269)

 

Akitaniera: AHERBELSTE <> Euskara: aker 'macho cabrío' beltz 'negro' (348)

Akitaniera: BAICORISO / BAICORRIXO / BAIGORIXE<> Euskara: ibai 'rio' gorri 'rojo'(344)

Akitaniera: ASTO ILUNNO <> Euskara: asto 'asno' ilun 'oscuro' (308)

Akitaniera: ARIXO / ARIXONI <> Euskara: haritz 'roble' (399)

 

Akitaniera: ILVRBERRIXO ANDEREXO (374)<> Euskara: berri 'nuevo' anderetxo 'mujer joven'

Akitaniera: BELEX / BELEXCONIS <> Euskara: beltz 'negro' (226)

Gaur egun, ontzat ematen da akitaniera aitzineko euskara dela, edo behintzat euskararekin oso lotura estua zuen hizkuntza zela.

X. mendean: Kataluniako Pirinioetako euskal jatorriko toki-izenak

Joan Coromines hizkuntzalaria Pirinioetan euskal jatorriko toki-izen ugari dagoela argi eta garbien eran baieztatu duena izan zen, batik bat Kataluniaren ipar-mendebaldean (Ribagorça, Pallars Sobirà, Pallars Jussà, Vall d’Aran, Andorra).

Euskararen hedapena X. mendean

Hona hemen Onomasticon Cataloniae-n Corominasek aipaturiko euskal kutsua duten leku izen batzuek:

ARAN / ARÀNSER / ARINSAL (aran 'valle') / ARAÓS / ARDANUI / ARESTE / ARESTUI (aritz 'roble' -tui 'abundancial') / Coll d’ARNABATE (-ate 'puerto') / AUZATE / Aunzate / Vall d’ÀSSUA (hartsua / harritsua de harri 'piedra' -tsu 'abundancial') (Bilbon Azua) / BAIASCA / BAIAU (ibai 'rio') / BARGUJA (ibar 'valle' goia 'arriba') / ISABARRE (Is barren) / ESTAVAR (Esta barren) / ESTAGUJA (Esta goia) / BEIXESARRI / BASSEGODA Dokumentu zaharretan bassegoti (basagoitia -basa 'bosque'-) / BESIBERRI (baso behe herri) / BASTANIST (baztan / bazter 'rincón') / BELARTA (belar 'hierba') / BESCARAN (basoko aran) / BISCARBÓ / BISCARRI (bizkar 'cresta, colina') / BOSSOST antzinako izena Belsost (beltz 'negro') / BROATE (de buru 'cabeza' y ate 'puerto') / CARCOLZE Antzinako izena Karcobite ((k)arri 'peña''+ko 'de'+bide 'camino') / IGÜERRI, ondoan Pont de Suert herriaren hurbil dauzkagu Montorroi, Serrat Roi eta Tossal Roi (gorri 'rojo') / COLLDEBERRI / LLASTARRI / MONTIBERRI / URDOSSA (ur 'agua', otza 'fria')

Abadal ikertzaileak uste zuen X. mende inguruan hango biztanleak euskaratik katalanera aldatu zutela, latinizazio prozesurik gabe.

XIV. mendean: Euskal jatorriko toki-izenak eta Oskako Udal Ordenantzak

Gaurko Oskako probintzia eta Zaragoza iparraldea ere euskaraz mintzo ziren. Leku batzuetan euskarak berandu arte iraun zuen.

Euskararen hedapena XIV. mendean

Toponimia eta izkribu zaharretako lekukotasunak ditugu ipar Aragoian.

Toponimiari dagokionez, hona hemen ipar Aragoiko euskal kutsua duten leku-izen batzuk:

 

AÍNSA (Nafarroan dugu Gainza) / ALERRE (Alerri) / ARANA / ARBISA / ARGUIS herri honetan daukagu Soldevilla eliza (argitsu) / ARGISAL (argitsu) / ARTASO / ARTAUN / ARTIEDA (Nafarroan badago beste Artieda bat, antzinako izena Arteta da) / ARRÉS (antzinako izena Arraize zen) / ASCARA

Rio ATURRIAN Santolaria de Galligo-n, Adour ibaia, Aturri da euskaraz / AZPE (Aitz behe) / BELARRE (belar) / BELSIERRE / BELSUÉ (beltz) / BETORZ / BIELSA (antzinako izena Belsa zen) / CARCARAZO Santolaria de Galligo-n, (arkakarats 'rosal silvestre' -tsu 'abundancial') / JAVARRAZ / JABIERRE Aitzineko izena Exauierr zen -Toponimia aragonesa medieval, Agustin Ubieto Arteta- (etxa berri)

EJEA (etxea) Turma Salluitana-n Ejeako gudari baskoi bat agertzen da, ARRANES zuen izena eta beren aita ARBISCAR zuen izena. Erromako iraultzaren aurka borrokatu ondoren Erroma hiritar izendatu zuten beste gudarirekin batera.

GABARRE / GARISA Santolaria de Galligo-n (garitza) / URRIÉS / IRAZA / ISSARRE / ISÁBAL / IZARBE / LARRA / LARRAIN / LARRAGA (Bielsa, Boltaña) / LARRAZ / LARRAYETA / LÁRREDE / LARRÉS / LARRIAGA / LIZARRAGA / LOARRE / LUMBIER Jaka ondoan (Nafarroan bezala) / LURBE / OIARDA / ORZASO / SABAYÉS / SAIERRI (sai herri) / SOASO / UGARRETA / URRIA / VIZCARRA / ZUBITA

             Mallos de  RIGLOS (aitzineko izena Arrigoli zen, harri 'piedra' gori 'rojo, incandescente' )

                                -Toponimia aragonesa medieval, Agustin Ubieto Arteta-

Las pozas del arroyo de ASCASO (aitzineko izena Askasu zen, aska 'artesa, abrevadero, pilón' -tsu 'abundancial') -Toponimia aragonesa medieval, Agustin Ubieto Arteta-

 Oskako Udal Ordenantzak

 

1913an Jose Maria Lakarra historialariak Oskako 1349ko udal ordenantzetan ondoko testu hau aurkitu zuen:

«Item nyl corredor nonsia usado que faga mercaduria ninguna que compre nin venda entre ningunas personas faulando en algaravia, ni en abraych nin en basquenç, et qui lo faga pague por coto XXX sol».

Honela Oskako merkatuan, arabieraz (hots, algaravia), hebreeraz (hots, abraych) eta euskaraz (basquenç) hitz egitea debekatuta zegoen 30 solen (urrezko aragoitar moneta) isunpean; eta, hortaz, erromantzez hitz egitera derrigortuz.

XVI. mendean: Anso ibarreko euskal jatorriko toki-izenak

 

1643an (XVII. Mendean)

Urte batzuk geroago, 1643an, Pedro Axular idazle goi-nafarrak "Gero" liburuan, irakurleari zuzenduriko hitzaurrean horrela idatzi zuen:

"Badaquit halaber ecin heda naitequeyela euscarazco minçatce molde guztietara. Ceren anhitz moldez eta differentqui minçatcen baitira euscal herrian, Naffarroa garayan, Naffarroa beherean, Çuberoan, Lappurdin, Bizcayan, Guipuzcoan, Alaba-herrian eta bertce anhitz leccutan."

Egungo euskara batuan honela emango genuke esaldi hori:

Badakit, halaber, ezin heda naitekeela euskarazko mintzatze molde guztietara. Zeren anitz moldez eta diferenteki mintzatzen baitira Euskal Herrian: Nafarroa Garaian, Nafarroa Beherean, Zuberoan, Lapurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian eta bertze anitz lekutan.

Baina, zeintzuk ziren zazpi probintziatik at bertze anitz leku horiek guztiak?

Leku hauetako bat Anso Ibarra zen, horixe ondorioztatu du Juan Karlos Lopez-Mugartza hizkuntzalariak beren doktore tesian ‘Erronkari eta Ansoko toponimiaz’.

Ondorio honi iristeko, Mikel Belaskoren teknika erabili du Lopez-Mugartzak. Mikel Belaskok hainbat herritako euskal toponimoen ehunekoak neurtu eta datuok euskara galdu zen urtearekin alderatu zituen. Horrela, ehunekoa kontuan hartuz, beste leku askotan noiz galdu zen antzeman ahal izan zuen. Esaterako, toponimo euskaldunen maiztasuna %100 denean, herria guztiz euskalduna da. %60-70ekoa denean, berriz, 1870ean koka daiteke euskararen galeraren muga. Hortik, atzeraka.

Hona hemen Lopez-Mugartzak bildutako Ansoko toponimo batzuk:

ACHART / AGORRETA / AINZATE / AIZAGORRIA / ALANO / ANDADERRA / ANDREGIA / ANSABERA / APABURUA / APALIROA / ARANDARI / ARANDE / ARANDI / ARANNA / ARBIDIA / ARCAYOLA / ARGUIBELA / ARRACONA / ARRE / ARRIGO / ARROMENDIA / ARRUZQUIA / ARSABELA / ARTAPARRETA / ARTOSA / ARTXINTXA / ASPE / ASTANES / AUNZATE / AURRIETA / AYENZAL / AYERNA / AZTAPARRETA / BAKUETA / BELEZKARRA / BERRICHO / BOARAL DE ZURIZA / BURGUIA / CARREGUIA / CENIOCHA / COBIERTO DE LEYNSOLA / COLLADO ABIZONDO / ÇUBERRIA / CUBILARROLA / CUCHET DE GARAY / CHIVARNÉ / ELURRIAGA / ERROMENDIA / ESLICEA / EZCURRA / EZKAURRI / EZPELA / EZPILDOYA / GAMOETA / TXIKEA / GARAI / GARATEA / GORRIA / GORRINÇA SOROA / GRADAS DEL PUENTE DE ZUBERRIA / HORDOQUI / IDOYA / IDOIA / INCEA / INTZEA / INZA / INTZA / IZAGORRIA / IZARRA / KARREGIA / KINBOA / LACARREGIA / LANDADERRA / LANDETA / LAPARRA / LAPIZA / LARRA / LARRAILLE / LARRAZA / LARRERIA / LINZARRA / LINZOA / LIZAPEA / LOIQUEA / LORDOQUI / LURRIAGA / MENDIBER / MUZURGUEA / NARANCOA / ORDOKI / OSOBIA / OZA / QUIMBOA / ROSPEDEA / ROZPEDEA / RUZQUIA / RUSQUIA / SALGOA / SAYESTICO / SAYOLA / SOASQUÍ / TURRIETA / TXAMANTXOIA / TXIKEA / TXIPETA / ULLIRREGUIA / URRIA / URRIAGUETA / URRISTI / URRISTE / USARNA / USOBIA / XAMAR / ZAPATAIN

Euskararen hedapena XVI. mendean

 

Gaur egungo Euskal Herritik kanpoko hainbat lekuek oraindik euskaraz ‘hitz egiten’ dute argi eta garbi ondoriozta daiteke.

Erlantz Urtasun historialari nafarraren ustez hizkuntza ez da galtzen “etxeko giltzak gal dezakegun bezala” hizkuntza kentzen dizute. Bortxaz. Errepresioz. Kolpeka, debekuz, goi mailako erabakiak harturik, etengabe, mendez mende, Oskako udal ordenantzak erakusten diguten bezala.

Horregatik, Euskal Herriko Ekialdea euskalduna zen, eta orain erdalduna da. Bai hizkuntzaz, bai kontzientziaz.

ARBOZE


Barkaidazue akatsak, euskara ikaslea naiz eta