IRUNBERRI

Erlantz Urtasun

Historialaria

Irunberri Nafarroa Garaiko hiri eder bat da, irakurle maitea, erdaraz Lumbier deitu ohi dena. Euskal Herriko ekialdean dago kokaturik. Iruñetik ekialderantz abiatuz gero, Elo (Monreal), Idotzin, Ibargoiti igaro, Loiti portu zoragarria jaitsi eta ezkerretarat kausituko duzu.

Bertatik iparralderantz jotzen baduzu, Zaraitzu ibarra hasi eta, emeki-emeki, bidean goiti, kilometro andana egin ondoren Irati oihaneraino iritsiko zara, tartean Domeñu, Nabaskoze edo Otsagabia moduko herriak bisitatzekotz.

Irunberritik ekialderantz abiatuz gero, aldiz, Ledea (Liédena), Zangoza (Sangüesa), Esa (Yesa), Esaberri (Javier), Lexuri (Leyre), Aragoiko mugak eta Erronkaribarreko hegoaldeko ateak topatuko dituzu... Badakizu, gipuzkoar anaia, abenduaren hasieran edo berriz ere erabiliko duzun eskiatzeko errepideaz ari naiz, jada Jakarainoko autobide bilakatzen ari direna.

Irunberritik hegoalderantz, hondarrean, Oibar (Aibar) inguruak zabalduko zaizkizu, Bizkaia eta Zare (Sada), Uxue mendi erraldoiaren magalean Galipentzu (Gallipienzo), Kaseda eta, zergatik ez, Zarrakaztelu (Carcastillo) nahiz Bardearaino hedatzen ziren eskualde aberatsak.

Garai batean aipatu guztia eta haratago, Aragoiko hamaika ibar lekuko, euskaraz bizi zen. Egun, haatik, eta ikastolak nahiz euskaltegien lana hor bada ere, Gipuzkoa baino handiagoa den lurralde hau erdara hutsez bizi da.

Zergatik?

Zergatik ziren euskaldunak eta orain erdaldunak? Bon, kar-kar, bai, badakit, nahikoa galdera inozoa dugu. Sasijakintsu orok, makina bat abertzalek barne, zera diote: «Euskara galdu zen». Bai, zera! Hizkuntza bat ez da galtzen. Eni, noizbait, giltzak galdu zaizkit, baina etxetik ateratzen naizenean inoiz ez dut honelako burutazioa egin: «Aiba, euskara galdu zait!».

Hizkuntza bat ez da galtzen. Euskara ez da galtzen. Hizkuntza bat kentzen dizute, euskara kentzen dizute. Bortxaz. Errepresioz. Kolpeka, debekuz, goi mailako erabakiak harturik, etengabe, mendez mende. Mespretxuz, gutxiesten, torturatzen, zokoratzen, odolusten, txirotzen, kanporarazten, gezurretan aritzen, gerrak antolatzen, armen bidez erailtzen...

Horregatik, irakurle laztana, Nafarroa Garaiko, Aragoiko, Euskal Herriko Ekialdea euskalduna zen, eta orain erdalduna da. Bai hizkuntzaz, bai kontzientziaz.

Ez denak, noski...

Azalpenak

Milaka irakasle, maisu, katedradun, akademiko, poltronero eta bertzek honako azalpena eskaini dute hondar mendeotan gertaturikoaren azaltzekotz: «Nafarroako Ekialdean barbaroak euskaraz bizi ziren eta kostata lortu genuen zibilizazioa bertan txertatzea. Lehen herri handietan, monasterio nahiz elizen lanari esker, eta gero, bai hirietatik herrietarantz bai Aragoi nahiz Bardenatik Auñamendirantz (Pirinioak arte) erdarari loturiko modernitatea, progresoa, kultura, etorkizuna eta benetako gizalegea, bizilegea era ezin naturalagoan, maitasunez eta dohainik, euskal barbaroak Mendebaldeko Zibilizazioan sartu ahal izan genituen. Uf, kostata, bai, lana oraintxe amaitu berri baitugu, XX. mendean».

Errealitatea, baina, bertzelakoa da. Duela bi mila urte biziki populaturik zegoen inguru hori, erromatar aldian hamaika hiritxo, herri, etxalde eta bertze aurkitu baitute arkeologoek. Ez zen edozein inguru, ezta pentsatu ere, guztiz «erromatarturik» agertzen baita. Eta udan agertu da horietako opari bat, Irunberriko industrialde berria eraikitzen ari zirela: «Datan de los siglos I al V. Se han desenterrado muros de 7 estancias, una calle empedrada, hoyos para almacenaje y 2 o 3 hornos en los que se fabricaría cerámica. El asentamiento se desarrollaría hacia el Este (bajo la carretera) y el Oeste (bajo los terrenos del futuro polígono). Los restos que se han encontrado ocupan una zona de 13x100 metros».

Hots, euskaldunak ziren, baina ez ziren kobazuloetan bizi, Europako Mediterraneo aldea bizi zen moduan baizik. Hirigintza, industria eta progreso betean bizi ziren. Eta euskaldunak ziren.

Beranduago, 1512ko konkista militarraren garaian, Irunberri defendatzen zuten nafar soldaduek kanoiak zituzten. Irunberrik artillería zuen. Eta euskaldunak ziren.

Ehun urte beranduago, XVII. mendean epaiketa bat burutu zen, Irunberrin apaiza izaitekotz euskaraz jakin behar ote zen zehaztu nahian. Honatx euskalduna zen baina erdaltzale amorratua zen apaiz baten testigantza, nik laburbildurik: «La villa de Lumbier está poblada por artesanos, y es la más vasca de las villas del país. En la villa de Lumbier, salvo los curas, monjas, escribanos y notarios, las tres cuartas partes o más de los vecinos no son capaces de entender palabra en castellano, pero si por ello dispusiéramos que los sacerdotes tuvieran que saber su lengua, lo mismo deberíamos hacer en Olite, Villafranca (Alesbes, Alesotz, Bardenan bertan den herria) y en Sos que es del Reino de Aragón».

Industriaz bizi ziren... eta ez zekiten erdaraz!

Baina eta orain, Nafarroa Garaiko Ekialdea populaziorik gabe geratzen ari denean, zaharkiturik, demografikoki gero eta ahulago bihurtzen ari direnean, industriarik gabe, zerbitzurik gabe, gazterik gabe, umerik gabe, milurtetako nekazaritza emankor sendoa ere bazterturik, orain erdaraz bertzerik ez dakite!

Non da «progresoa», non barbaroak, non euskara eta euskal kulturari loturiko balizko «gibelerapena, atzerapena»? Mila aldiz, betiko madarikatuak genozidio hau burutu dutenak!

Behin, grabazioa bat egiteko asmoz, oraindik euskaraz hitz egiteko gai ziren adineko emakume batzuk bildu zituzten etxe batean. Zaraitzu ibarrekoak ziren. Bata Otsagabikoa, bertzea Ezkarozekoa, Espartzakoa, horrela. Galdera bat egin zieten: «Non galdu zen euskara lehendabizi, Zaraitzuko zein herritan?». Eta grabazioan emakumeen arteko solasaldia entzuten ahal da. Hau duzu, irakurle, une horretan bertan, galdera entzun bezain laster, horietako emakume batek bertze emakumeei erran zien lehen gauza: «¿Cuál es el primer pueblo en el que se instalaron los carabineros?». Nahikoa eta sobera.

Heroiak

Agur eta ohore, baina, Irunberriko ikastola bertako ikastetxerik garrantzitsuen bihurtu dutenei. Irunberriko ume, haur, gazte gehien-gehienak ikastolan dira. Berdin dio gurasoek zer bozkatzen duten. Gehienek, UPN. Baina datorren belaunaldia euskalduna izanen da hein handi batean, Zumalakarregiren garaitik gertatzen ez zena.

Hor da jende anitzek egin duen ezinbertzeko lana, dena jada galdurik zelarik, ilunpetan baino gau ezin beltzagoan bizi ginela. Denak ezin aipa, batzuk behintzat bai: Nora Uribetxeberria, Txomin Huarte, Juan Ramon Ollo, Agurtzane Jimenez...

Haien izenak monumentuetan ez, haiek ez bailukete horrelakorik nahiko, baina noizko «Irunberriko Ikastola» izeneko karrika, kale, etorbide, gure hirietan?

Navarra. Castillos que defendieron el Reino. Los castillos de Sancho III, el Mayor en Alto Aragon, Sobrarbe y Ribagorza

Iñaki Sagredo

Iñaki Sagredo historialariak Goi Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorza eremuetako Antso III.aren erregealdiko gaztelu nafarrak aztertu ditu, Nafarroako erreinuko gazteluei buruzko atera berri duen bere bigarren lanean.

Navarra. Castillos que defendieron el Reino. Los castillos de Sancho III, el Mayor en Alto Aragon, Sobrarbe y Ribagorza (Nafarroa. Erreinua defendatu zuten gazteluak. Antso III.aren gazteluak, Goi Aragoin, Sobrarben eta Ribagorzan) Nafarroako gazteluei buruzko bigarren liburukia aurkeztu berri du Iñaki Sagredo historialariak (Irun, 1967). Joan den urtean ateratako aurreko liburukian, batez ere Nafarroa eta bere mugen inguruko eremuetako gazteluak aztertu zituen. Orain, berriz, Antso III.a erregearen garaira salto egiten du egileak, eta historian kokatzeko zenbait datu eman ondoren, errege horren Goi Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorza eskualdetako gazteluen nondik norakoak aztertu ditu.

Antso III.a Gartzez Nagusia (1004-1035) Nafarroako Historiako errege garrantzitsuenetakoa izan da, hainbat historialarien iritziz. Baina, Nafarroako erreinuko errege handiena izan zenez eta haren erregealdian baskoien eremu guztiak batuta egon zirenez, bigarren plano batean utzi izan dute historialari espainiarrek.

Nafarroako errege horren erregealdiaren hasierako urteurrena izan denez, hainbat erakusketa, liburu eta hitzaldi izan dira azken urteetan Nafarroan. Baina, egindako lan berri horietan, hutsuneak oraindik badaudela esan du Sagredok. «Antso III.aren erreinuaren lurralde antolaketa eta defentsa nolakoa izan zen gehiago argitzeko balio du nire lanak».

Bestetik, Nafarroako erreinuak Aragoiko historian parte-hartze garrantzitsua izan zuela, eta egungo agintariek horren berri ezer gutxi esaten dutela salatu du Sagredok. «Aragoin barrena barreiatuta dauden nafarrek egindako gazteluetara joan naiz, eta han dituzten informazio paneletan, turismo liburuxketan eta jartzen dituzten dokumentaletan Nafarroako erreinuari buruzko aipamenak eta datuak sistematikoki isildu dituzte. Liburua nafar eta aragoitarren eragin eta harreman estu eta kultural hori argitzen saiatzen da». Horretan, Ana Telletxea euskal filologoak eginiko toponimiari buruzko hitzaurreak asko laguntzen du.

Horrez gain, liburua turismo gida gisa erabiltzeko aproposa dela aipatu du Sagredo historialariak. Historialarientzat baino gehiago publiko orokorrarentzat dela ere uste du.»Liburua erraz irakurtzeko egina dago, eta horretan argazkiek asko laguntzen dute. Gainera, Goi Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorzako gazteluak oso ikusgarriak dira, eta inguruko paisaiak are gehiago».

Nafarroarekin alderatuta, Aragoin gaztelu gehienak oraindik zutik daudela nabarmendu du egileak. «XVI. mendeko konkista pairatu ez zutenez, Aragoiko gaztelu gehienak nahiko egoera onean daude, ia-ia zutik. Batzuk, gainera, zaharberritu dituzte, eta oso ongi daude».



ANTSO III.AREN BABES LERROA. Nafarroako gaur egungo probintziaren gainean agintzeaz gain (Tuterako eskualdea izan ezik, musulmanen eskuetan baitzegoen), Gipuzkoan, Bizkaian, Araban, Gaztelako Konderrian, Errioxan, Goi Aragoin, Sobrarben eta Ribargorzan ere agindu zuen Antso III.ak. Haren erregealdia laburra izan zen, eta are laburragoa berak utzitako erreinu handia.

Nafar erregeak lau seme izan zituen, eta bera hiltzean haien artean borrokan hasi ziren. Ondorioz, erreinua erabat zatikatua gelditu zen, eta Nafarroako erreinuaren urte onenak amaitu ziren. Nafarroako errege leinutik sortutako erreinuek, Gaztela eta Aragoi, Nafarroakoa irentsi zuten, bost mende geroago.

Antso III.ak herentziaz jaso zuen Goi Aragoiko konderria, baina haren erreinaldia hasi zenean, Sobrarbe eta Ribagorza Nafarroako erreinutik kanpo zeuden. Diplomazia eta indarraren mehatxua erabilita, bi lurraldeen jabe egin zen. Horrela, bere erreinua, egungo Nafarroatik hasita, Herrialde Katalanetaraino hedatu zuen.

Eremu osoa Nafarroaren eskuetan jartzean, mendebaldetik ekialdera defentsarako gaztelu lerro bat eraikitzea agindu zuen Nafarroako erregeak, hiru eskualdeak musulmanen erasoetatik babesteko. Antso III.ak konkistatu berri zuen eremua kontrolpean eta salbu eduki nahi baitzuen, eta Erdi Aroan hori gazteluekin lortzen zen.

Horrela, gaztelu sare bat eratuz joan ziren. Hiru eskualdeak haranak direnez, arroen ahoetan eraiki zituzten gaztelu garrantzitsuenak musulmandar gudarosteen sartualdiak eragozteko. Eremuaren defentsa ziurtatzeko, zortzi gaztelu eraiki zituzten mendebaldetik ekialdera: Sos, Biel, Murillo eta Loarre (Aragoi), Boltaña eta Abizanda (Sobrarbe) eta Perarrua eta Roda (Ribagorza). Aipatutako horiek aparte, bigarren mailako gotorleku guneak ere eraiki zituzten. Mendebaldetik ekialdera eremua osoa eskualde txikiagotan banatu du Sagredok, eta 29 gaztelu aztertu ditu liburuan. Aurreko liburukian bezala, lan metodologia berbera erabili du. Batetik, gaztelua egun nola dagoen ikusteko, hainbat argazki atera ditu, eta bestetik, agiritegi ugari arakatu ditu, gazteluek historian izan duten pisua aztertzeko.

Argazkietan, ikusgarrienak airetik ateratakoak dira; Sagredok argazki horiek ateratzeko autogiro batetik atera ditu. Baina, airetik ateratakoak aparte, egileak lurretik eta gazteluen barnealdetik ere argazki asko atera ditu. Horrela, gazteluaren alde guztiak agerian utzi ditu.



LOARRE IKUSGARRIENA. Aztertu dituen 29 gazteluetatik, batzuk oso hondatuak daude denboraren poderioz. Baina, badira beste batzuk nahiko ongi mantendu direnak. Horien artean, Loarre, Sos, Biel, Ainsa, Abizanda eta Muro de Roda dira aipatzekoak. Ezbairik gabe, Loarrekoa da ikusgarriena eta handiena.

Loarre Antso III.aren aginduz eraiki zuten, eta Europako gaztelu erromantikoen artean adibide garbiena dela uste dute historialariek. Musulmanek hiru gaztelu zituzten eskualdean, eta mehatxu horri aurre egiteko, gaztelu sendoa eraiki zuten nafarrek. Hasierako gaztelua harkaitzaren gainean goratu zuten, baina toki estrategikoa zenez, erreforma gehiago egin zizkioten, egun duen itxura ikusgarria hartu arte. XIII. mendean, adibidez, gazteluaren inguruko harresia egin zuten.

Hainbat filmetan ere atera izan da Loarreko gaztelua. Duela urte batzuk, Ridley Scott zinemagile iparramerikarraren Kingdom of heaven gurutzadetan girotutako filmeko hasiera eta bukaerako eszenak Loarreko gazteluan eta bere inguruan grabatu zituzten.

Ba al zen herri euskaldunik Aragoin?

Miel Anjel Elustondo

Lanaren izenburua gorabehera, Erronkariko eta Ansoko toponimiaz baino areago jardun du tesian Lopez-Mugartzak. Lanak, izenean agintzen digun eremu geografikoari berari dagokionez, gainditu egin ditu mugak. «Ikerketa aberasteko asmotan, alderaketak egin ditut Erronkarik eta Ansok inguruan dituzten herrietako leku izenekin. Zuberoan Santa Grazi hartu dut aztergai. Biarnon bi ibar, Baretous, edo Baretetze, eta Aspe ibarra».

Oinezkoak esatera, aspaldi galdu zen euskara ibar horietan. Bestela zehaztuko luke baieztapen hori ikertzaileak. «Ez da hainbeste denbora ere. Erronkarin duela gutxi arte hitz egin izan da euskaraz. Orain, berriz, euskaldun berriak ditugu. Galdu, beraz, ez da galdu». Zehaztapena egin eta aurrera egingo du Lopez-Mugartzak bere bidean. «Erronkaritik ekialdera zer gertatzen den aztertu behar da. Izan ere, XX. mende arte euskaraz hitz egin da Erronkarin. Bestalde, hego mendebalderago, Gazteluberrin, esaterako, XIX. mende arte hitz egin izan zen. Kontua da XVI. mendeko mapetan euskararen mugak bat egiten zuela Nafarroako erresumaren muga administratiboarekin». Logikarik ez duena: hizkuntzaren eremua mapako lerro artifizialak etenarazia. «Zerbait bitxi zen. Menendez Pidalen mapan, Nafarroatik kanpo dagoen alderdi horretan gaztelaniak eragin zuela ikusten da. Badakigu, jakin, erromantzea Esako urtegi ingurura iritsia zela XVI. mendean eta askoz lehenago ere VIII. mendean, baina horrek ez du esan nahi euskara desagertu egin zenik handik». Komunitate elebidunaren hipotesia egitera jo du Lopez-Mugartzak, honenbestez. Eta badu horretarako arrazoi pisuzkorik. «Erronkarin, adibidez, duela gutxi arte iraun du komunitate elebidunak. Bertakoek euskara behar zuten zuberotarrekin eta zaraitzuarrekin hitz egiteko. Gaztelania ere behar zuten: hasteko, errekan behera almadietan jaisten zirenean. Berdin gertatu zen Ansoko ibarrean XVI. mendean. Ez naiz arriskatu, baina esango nuke komunitate elebidunak izan zirela han ere, baita XVI. mendea baino geroago ere». Zenbait toponimo aldaturik ageri zaizkigu herri etimologiaren bitartez: Saiestiko leku izena, esaterako, Saiestoki eta Saistoki dokumentaturik dator. Eta toponimo batzuetan, bi aldaerak ditugu, bata euskal itxurakoa (Urrizti), eta bestea erdal itxurakoa (O Risté). Hori ulertzeko ez dugu modu bat besterik, Lopez-Mugartza irakaslearen aburuz: «Horiek asmatu dituenak euskal sena behar zuen. Ez dago bestela ulertzerik».

Euskararen ezaugarriak argitara

Toponimia biltzera jo du irakasleak, nahiz eta bestelako helburu gordeagorik ere bazuen. «Asmo taxonomiko hutsa ez ezik, hau da, bildutako toponimoen sailkapena egin ez ezik, banuen beste asmo bat ere, aukeran: hango euskararen ezaugarrien berri ematea, ahal izanez gero». Eta egin du. Eta uste ez zuenarekin topo egitea gertatu zaio. Euskara bat espero eta beste bat agertu! «Hegoaldeko goi-nafarreraren antza izango zuen euskara espero nuen, hizkuntza zaharra, baina, aldiz, euskara garatua aurkitu dut, zenbait ezaugarritan erronkarieraren antza duena». Datuei zuku atera eta ondorioak dagozkio ikertzaileari. «Horrek esan nahi du haraino heldu zela iparraldeko eragina. Eta ekialde-mendebalde harremana ere inportantea izan zela. Alegia, Erronkari eta Anso ibarretatik hegoaldera beste euskalki bat ageri da».

Aingeru Irigaraik izen bat asmatu zuen inguru honetako euskarak izendatzeko: euskalki eusko-aragoierakoak. Lopez-Mugartzak izendapena baliatu du tesian, eta oharra egin. «Eusko-aragoiera dialektoak... hainbat daude. Eusko-aragoiera diogunean, badirudi Aragoiko erresumaren hasierako ibarrak ditugula kontuan, ez besterik. Anso, Etxo, Sobrarbe, Ribagorza... goi-haranak, alegia. Horri loturik, badirudi, hala ageri da Alfontso Irigoienen eta Aingeru Irigarairen lanetan, Alfontso Batailatzailea erregea bera euskaldunen artean hazi zela. Etxon jaio omen zen. Izan ere, Aragoiko erreinuaren sorreran azaltzen dira Nafarroako erregeak ere. Hau da, hango lurrak Nafarroako zati ziren, Euskal Herriko zati. Euskaraz egiten bazuten, eusko-aragoieraz egingo zutela da ustea». Dialekto bat edo gehiago izanda ere, alegia. Artez jakiterik ez dagoenean, berriz, ustea da nagusi. «Nire iritziz, hegoaldeko goi-nafarreraren antzeko euskalki edo azpieuskalkia hitz egingo zuten han. Gero, iparraldeko eragina heldu zen, hau da, hizkuntza frankoek bertako euskaran eragin zuten garapena. Besteak beste, horrela sartu zen seigarren bokala -u frantsesa esaten duguna- gure artean». Bistan denez, hizkuntza frankoak ez zion, soilik, euskarari eragin. «Akitaniako sistema bokalikoa eragin zuen, gaskoiera». Eta kontuan harturik Zuberoak aski harreman historiko estuak izan dituela auzo dituen Biarno eta Gaskoiarekin, bada Zuberoako euskararen bokal egin zen. «Are hegoalderago ere igaro zen eragina eta Erronkarin bokalen asimilazioa eragin zuen: iturri-tik uturri dugu, gaztelu-tik gaztulu... Anso aldean ere ageri da fenomeno hori (mozurgia batean, muzurgea bestean)!».

Euskara dokumentatua

Autore eta dokumentazio handia aztertu du Lopez-Mugartzak. Erronkariko eta Ansoko toponimiaren gaineko lanak urri izanagatik, bertako euskara ongi azterturik dago. Hasteko, Erronkarikoa. «Mitxelenaren lana daukagu, Txillardegirena, Bonaparte Printzearena... eta, bereziki, Azkuerena eta haren laguntzaile Mariano Mendigatxarena». Besterik da Ansoko egoera. Hor ez da gisako ikerketarik. «Ez, ez daukagu horrelakorik. Bonaparte Printzeak,1879ko mapa egin baino lehenago, zera galdetu zien Erronkariko laguntzaileei: alegia, ea herri euskaldunik ba ote zen Aragoin. Goi-aragoiera sartu zenetik lurralde hori beti erdalduna izan dela esan izan da, baina Bonapartek berak ez zuen horrela usteko, galdera egin zuenean. Bestalde, badakigu Barétous, Baratones, Bareton(e)s edo Baratetze ibarrean, eta Aspeko Leskun herrian, adibidez, duela gutxi arte hitz egin izan dela euskaraz». Duela gutxi arte. Eta zer du gutxi hizkuntzaren denborak zientzialariaren esanetan? «Ehun edo berrehun urte. Ez da urte asko. Gainera, Barétousen oraindik auzo euskaldunak daude, egun euskaraz mintzo direnak. Eta hau Barétousen gertatu bada, zergatik ez Aragoiko Lorbes herrian, adibidez? Burgitik bertara dago Lorbes, Salvatierra de Eskatik hur, baina Sasi mendian sartuta, Zaragozan, baina Huescako muga aldera». Lorbes, lur beltz, eta herri isolatua. «Burgikoekin hitz egiteko beharra zuten. Zergatik ez zen han mantenduko euskara? Arestian esan dizut: Bonaparteren iritziz, hasteko, gerta zitekeen Aragoin herri euskaldunik izatea. Eta hor dago Txillardegik emandako datua: Salvatierra de Eskan, 1838an, apaiza behar zutela, euskaraz zekiena».

Justo Baque Salboch berriemailea

«Askotan joaten nintzen berarengana eta beti hitz egiten genuen toponimiaz, berak ere ardura hori hartzen baitzuen, bere lana balitz bezala. Lagun batzuk ere aurkeztu zizkidan. Nikolas Necoch, adibidez, Urzainkikoa. Askotan jo omen zuten Nikolasen atean, ikertzaileek, alegia, informazio eske, baina Nikolasek ezetz. Niri, aldiz, Justoren eskutik nentorrenez, baietz, kontatuko zidala nahi nuena». Bata lagun, bestea adiskide, zenduak dira gure ikertzailearen berriemaile zintzo eta onak. «Justorekin egon nintzen azken aldian, ateraino irten eta esan zidan: æEa honekin konpontzen zaren. Ea nahikoa duzun eta bikain jartzen dizuten!Æ. Autoan sartuta nengoen ordurako. 'Ea bikain jartzen dizuten!', Justo hoska... Hil zen gizajoa». Lopez-Mugartzari bikain cum laude eman zion epaimahaiak.

CUATREFUELLAS / RELIGADAS / LAUBURUAK

LOS SIGNOS DE LA PIEDRA

  

*texto extraído del panel divulgativo situado en la plaza de Piedramorrera

LOS SÍMBOLOS

La casa, que alberga a toda la familia y parte de su patrimonio, no sólo tenía que dar protección de los rigores del clima, sino también de los múltiples males naturales o sobrenaturales que pudieran amenazar a la misma. Por ello se colocaban en las casas símbolos de muy diferente origen, (cruces, religadas, estrellas de cinco o seis puntas…), bien para proteger de los males o bien para propiciar bondades, de los cuales han quedado muchos y buenos ejemplos en las casas de Piedramorrera. Estos símbolos ahuyentaban por ejemplo a las brujas, a las plagas o a los males de ojo. En el siglo XVII en el Alto Gállego y en el Alto Aragón en general hubo muchos casos de “endemoniados” o “brujería”, que aumentaron las supersticiones y los temores a lo sobrenatural de las familias, lo cual se plasmó sobre las casas.

ESPANTABRUJAS

Estos signos no sólo nos informan sobre unas determinadas creencias y medios de la sociedad que los utilizó, sino que también nos transmiten un contenido cultural acumulado. Algunos de estos símbolos surgen del entorno inmediato. En la zona se solía colocar por las noches un cardo en la puerta, porque si una bruja intentaba entrar, su curiosidad le arrastraba a cortar los pelos del mismo y en la tarea se le hacía de día y entonces ya no podía hacer daño. Igualmente, sobre las cenizas del Hogar se solía hacer una cruz para que no entrasen las brujas por la chimenea. Para este objetivo se colocaban sobre éstas esas figuras o piedras tan conocidas y llamativas que llamamos Espantabrujas y de las que no quedan casi ejemplos hoy en día en esta zona.

PUERTAS Y VENTANAS

Algunos de estos símbolos se utilizan desde la antigüedad más remota, y para cuando se colocaron en estas casas, aunque habían perdido parte de su contenido aún se los tenía como protectores o beneficiosos. Los más repetidos son las religadas (o cruces gamadas), y las estrellas de cinco o seis puntas. Las religadas son un símbolo del Sol que las primeras tribus europeas usaron como protección. Probablemente las estrellas de seis puntas también tienen un origen similar, de relación con los cuerpos celestes, y las estrellas de cinco puntas ya se utilizaban desde muy antiguo para la protección contra los seres malignos. En una ventana tapiada de Casa O Majo, en la plaza hay un precioso ejemplo de ambas estrella junto a la fecha “1800”.

NO QUIERA DIOS…

Además es frecuente encontrar inscripciones con invocaciones cristianas del tipo “Ave María Purísima”, “AM” o “IHS” (Jesús). La invocación verbal o escrita del nombre de la divinidad es un amuleto que se ha utilizado desde hace milenios, y todavía hoy se utiliza, por ejemplo cuando estornudamos (“Jesús”), como protección contra un mal inesperado. La agrupación de símbolos para aumentar su efecto protector o propiciador, es una costumbre frecuente. Por ello en ocasiones nos encontramos juntos en la misma piedra símbolos cuyo origen está en creencias religiosas o mágicas, como en la ventana de casa El Cheso, donde se mesclan la cruz y el corazón con las religadas y estrellas.

 

 Panel divulgativo  en la plaza de Piedramorrera

Símbolo pirenaico de Antignac (rosa hexapétala) con inscripción vascona del siglo I,

  BIHOXUS<>BIHOTZ 'corazón' en euskera https://archive.org/details/inscriptionsanti00saca

Rosas hexapétalas en Morán cerca de Ayerbe

Símbolo pirenaico de Lès (cruz gamada rectilínea), siglo I

      Símbolo pirenaico de Bramevaque cerca de Mauléon-Barousse 

(cruz gamada rectilínea), siglo I



O Pueyo de Tena (Alto Galligo)



                                                









Susín (Alto Galligo)



Susín (Alto Galligo) -Detalle-



Biscarrués (Plana de Uesca)

Biscarrués (Plana de Uesca)

Biscarrués (Plana de Uesca) -Detalle-



Biel (Zinco Billas)



Biel (Zinco Billas)

Biel (Zinco Billas) 



Cementiri de Fanlo (Sobrarbe)





Moriello de Sampietro (Sobrarbe)



Larués (Chazetania)

Orés (Zinco Billas)

Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)

Santolaria de Galligo (Plana de Uesca) -Detalle-



Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)



Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)







 Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)

                                         










Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)

Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)

Casa Arbués

   Santolaria de Galligo (Plana de Uesca)

Detalle del escudo de armas de Casa Arbués

Piamorrera (Plana de Uesca)

Piamorrera (Plana de Uesca)

Piamorrera (Plana de Uesca)

Piamorrera (Plana de Uesca)

Piamorrera (Plana de Uesca)

Piamorrera (Plana de Uesca)

Ardisa (Zinco Billas)

Pila benditera de El Frago (Zinco Billas)





Valpalmas (Zinco Billas)

AITZINEKO EUSKARAREN MUGAK -IPARRALDETIK ETA EKIALDETIK

AITZINEKO EUSKARAREN MUGAK -IPARRALDETIK ETA EKIALDETIK

Erromatarren garaian euskararen eremua gaur egungoa baino askoz handiagoa zen. Garai hartatik gaur egunera arte euskararen atzerakadaren aztarnei esker, Burgosen, Errioxan, Ipar Aragoian, Kataluniako Pirinioetan eta Akitanian euskaraz mintzatzen zela jakin ahal dugu. Baina zeintzuk dira aztarna hauek?

Euskararen historiaren lau uneen erreparatuko da, eta une jakin bakoitzean euskararen hedapena zehazteko erabili diren zenbait datu aipatuko dira.

I. mendean: Akitaniako hilarrietan aurkitutako euskal hitzak

X. mendean: Kataluniako Pirinioetako euskal jatorriko toki-izenak

XIV. mendean: Aragoiko euskal jatorriko toki-izenak eta Oskako Udal Ordenantzak

XVI. mendean: Anso ibarreko euskal jatorriko toki-izenak

I. mendean: Akitaniako hilarrietan aurkitutako euskal hitz batzuk

Akitania, Pirinioetatik Garona ibairaino zabaltzen zen lurra zen. Gaur egungo Gaskoi-era (okzitanieraren dialektoa) zabaltzen den lurraldetasun ia berbera.

Akitanian aurkitutako hilarriak funtsezkoak izan dira erromatarren garaiko euskara ezagutzeko.

Batetik, bertan agertu diren hitzek, euskararen hedadura zehazteko balio izan dute eta bestetik garai hartako euskara nolakoa zen jakiteko ere.

Euskararen hedapena I. mendean

Hona hemen horietako hitz batzuk:

 

            Akitaniera: ANDERE<> Euskara: andere 'señora' (339)

Akitaniera: CISON / CISONTEN <>Euskara: gizon 'hombre'(101)

     Akitaniera: SENARRI <> Euskara: senar 'marido' (342)

 

    Akitaniera: NESCATO<> Euskara: neskato 'muchachita' (276)

Akitaniera: SENICCO <> Euskara: sein ‘hermano’(201)

Akitaniera: HARBELEX <> Euskara: harri 'piedra' beltza 'negra' / arbel 'pizarra' (203)
Akitaniera: HARSI / HARSORI <> Euskara: hartz 'oso' (203)

Akitaniera: BIHOSSI / BIHOXTUS / BIHOXUS <> Euskara: bihotz 'corazón' (343)

Akitaniera: IDIATTE <> Euskara: idi 'buey' (269)

 

Akitaniera: AHERBELSTE <> Euskara: aker 'macho cabrío' beltz 'negro' (348)

Akitaniera: BAICORISO / BAICORRIXO / BAIGORIXE<> Euskara: ibai 'rio' gorri 'rojo'(344)

Akitaniera: ASTO ILUNNO <> Euskara: asto 'asno' ilun 'oscuro' (308)

Akitaniera: ARIXO / ARIXONI <> Euskara: haritz 'roble' (399)

 

Akitaniera: ILVRBERRIXO ANDEREXO (374)<> Euskara: berri 'nuevo' anderetxo 'mujer joven'

Akitaniera: BELEX / BELEXCONIS <> Euskara: beltz 'negro' (226)

Gaur egun, ontzat ematen da akitaniera aitzineko euskara dela, edo behintzat euskararekin oso lotura estua zuen hizkuntza zela.

X. mendean: Kataluniako Pirinioetako euskal jatorriko toki-izenak

Joan Coromines hizkuntzalaria Pirinioetan euskal jatorriko toki-izen ugari dagoela argi eta garbien eran baieztatu duena izan zen, batik bat Kataluniaren ipar-mendebaldean (Ribagorça, Pallars Sobirà, Pallars Jussà, Vall d’Aran, Andorra).

Euskararen hedapena X. mendean

Hona hemen Onomasticon Cataloniae-n Corominasek aipaturiko euskal kutsua duten leku izen batzuek:

ARAN / ARÀNSER / ARINSAL (aran 'valle') / ARAÓS / ARDANUI / ARESTE / ARESTUI (aritz 'roble' -tui 'abundancial') / Coll d’ARNABATE (-ate 'puerto') / AUZATE / Aunzate / Vall d’ÀSSUA (hartsua / harritsua de harri 'piedra' -tsu 'abundancial') (Bilbon Azua) / BAIASCA / BAIAU (ibai 'rio') / BARGUJA (ibar 'valle' goia 'arriba') / ISABARRE (Is barren) / ESTAVAR (Esta barren) / ESTAGUJA (Esta goia) / BEIXESARRI / BASSEGODA Dokumentu zaharretan bassegoti (basagoitia -basa 'bosque'-) / BESIBERRI (baso behe herri) / BASTANIST (baztan / bazter 'rincón') / BELARTA (belar 'hierba') / BESCARAN (basoko aran) / BISCARBÓ / BISCARRI (bizkar 'cresta, colina') / BOSSOST antzinako izena Belsost (beltz 'negro') / BROATE (de buru 'cabeza' y ate 'puerto') / CARCOLZE Antzinako izena Karcobite ((k)arri 'peña''+ko 'de'+bide 'camino') / IGÜERRI, ondoan Pont de Suert herriaren hurbil dauzkagu Montorroi, Serrat Roi eta Tossal Roi (gorri 'rojo') / COLLDEBERRI / LLASTARRI / MONTIBERRI / URDOSSA (ur 'agua', otza 'fria')

Abadal ikertzaileak uste zuen X. mende inguruan hango biztanleak euskaratik katalanera aldatu zutela, latinizazio prozesurik gabe.

XIV. mendean: Euskal jatorriko toki-izenak eta Oskako Udal Ordenantzak

Gaurko Oskako probintzia eta Zaragoza iparraldea ere euskaraz mintzo ziren. Leku batzuetan euskarak berandu arte iraun zuen.

Euskararen hedapena XIV. mendean

Toponimia eta izkribu zaharretako lekukotasunak ditugu ipar Aragoian.

Toponimiari dagokionez, hona hemen ipar Aragoiko euskal kutsua duten leku-izen batzuk:

 

AÍNSA (Nafarroan dugu Gainza) / ALERRE (Alerri) / ARANA / ARBISA / ARGUIS herri honetan daukagu Soldevilla eliza (argitsu) / ARGISAL (argitsu) / ARTASO / ARTAUN / ARTIEDA (Nafarroan badago beste Artieda bat, antzinako izena Arteta da) / ARRÉS (antzinako izena Arraize zen) / ASCARA

Rio ATURRIAN Santolaria de Galligo-n, Adour ibaia, Aturri da euskaraz / AZPE (Aitz behe) / BELARRE (belar) / BELSIERRE / BELSUÉ (beltz) / BETORZ / BIELSA (antzinako izena Belsa zen) / CARCARAZO Santolaria de Galligo-n, (arkakarats 'rosal silvestre' -tsu 'abundancial') / JAVARRAZ / JABIERRE Aitzineko izena Exauierr zen -Toponimia aragonesa medieval, Agustin Ubieto Arteta- (etxa berri)

EJEA (etxea) Turma Salluitana-n Ejeako gudari baskoi bat agertzen da, ARRANES zuen izena eta beren aita ARBISCAR zuen izena. Erromako iraultzaren aurka borrokatu ondoren Erroma hiritar izendatu zuten beste gudarirekin batera.

GABARRE / GARISA Santolaria de Galligo-n (garitza) / URRIÉS / IRAZA / ISSARRE / ISÁBAL / IZARBE / LARRA / LARRAIN / LARRAGA (Bielsa, Boltaña) / LARRAZ / LARRAYETA / LÁRREDE / LARRÉS / LARRIAGA / LIZARRAGA / LOARRE / LUMBIER Jaka ondoan (Nafarroan bezala) / LURBE / OIARDA / ORZASO / SABAYÉS / SAIERRI (sai herri) / SOASO / UGARRETA / URRIA / VIZCARRA / ZUBITA

             Mallos de  RIGLOS (aitzineko izena Arrigoli zen, harri 'piedra' gori 'rojo, incandescente' )

                                -Toponimia aragonesa medieval, Agustin Ubieto Arteta-

Las pozas del arroyo de ASCASO (aitzineko izena Askasu zen, aska 'artesa, abrevadero, pilón' -tsu 'abundancial') -Toponimia aragonesa medieval, Agustin Ubieto Arteta-

 Oskako Udal Ordenantzak

 

1913an Jose Maria Lakarra historialariak Oskako 1349ko udal ordenantzetan ondoko testu hau aurkitu zuen:

«Item nyl corredor nonsia usado que faga mercaduria ninguna que compre nin venda entre ningunas personas faulando en algaravia, ni en abraych nin en basquenç, et qui lo faga pague por coto XXX sol».

Honela Oskako merkatuan, arabieraz (hots, algaravia), hebreeraz (hots, abraych) eta euskaraz (basquenç) hitz egitea debekatuta zegoen 30 solen (urrezko aragoitar moneta) isunpean; eta, hortaz, erromantzez hitz egitera derrigortuz.

XVI. mendean: Anso ibarreko euskal jatorriko toki-izenak

 

1643an (XVII. Mendean)

Urte batzuk geroago, 1643an, Pedro Axular idazle goi-nafarrak "Gero" liburuan, irakurleari zuzenduriko hitzaurrean horrela idatzi zuen:

"Badaquit halaber ecin heda naitequeyela euscarazco minçatce molde guztietara. Ceren anhitz moldez eta differentqui minçatcen baitira euscal herrian, Naffarroa garayan, Naffarroa beherean, Çuberoan, Lappurdin, Bizcayan, Guipuzcoan, Alaba-herrian eta bertce anhitz leccutan."

Egungo euskara batuan honela emango genuke esaldi hori:

Badakit, halaber, ezin heda naitekeela euskarazko mintzatze molde guztietara. Zeren anitz moldez eta diferenteki mintzatzen baitira Euskal Herrian: Nafarroa Garaian, Nafarroa Beherean, Zuberoan, Lapurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian eta bertze anitz lekutan.

Baina, zeintzuk ziren zazpi probintziatik at bertze anitz leku horiek guztiak?

Leku hauetako bat Anso Ibarra zen, horixe ondorioztatu du Juan Karlos Lopez-Mugartza hizkuntzalariak beren doktore tesian ‘Erronkari eta Ansoko toponimiaz’.

Ondorio honi iristeko, Mikel Belaskoren teknika erabili du Lopez-Mugartzak. Mikel Belaskok hainbat herritako euskal toponimoen ehunekoak neurtu eta datuok euskara galdu zen urtearekin alderatu zituen. Horrela, ehunekoa kontuan hartuz, beste leku askotan noiz galdu zen antzeman ahal izan zuen. Esaterako, toponimo euskaldunen maiztasuna %100 denean, herria guztiz euskalduna da. %60-70ekoa denean, berriz, 1870ean koka daiteke euskararen galeraren muga. Hortik, atzeraka.

Hona hemen Lopez-Mugartzak bildutako Ansoko toponimo batzuk:

ACHART / AGORRETA / AINZATE / AIZAGORRIA / ALANO / ANDADERRA / ANDREGIA / ANSABERA / APABURUA / APALIROA / ARANDARI / ARANDE / ARANDI / ARANNA / ARBIDIA / ARCAYOLA / ARGUIBELA / ARRACONA / ARRE / ARRIGO / ARROMENDIA / ARRUZQUIA / ARSABELA / ARTAPARRETA / ARTOSA / ARTXINTXA / ASPE / ASTANES / AUNZATE / AURRIETA / AYENZAL / AYERNA / AZTAPARRETA / BAKUETA / BELEZKARRA / BERRICHO / BOARAL DE ZURIZA / BURGUIA / CARREGUIA / CENIOCHA / COBIERTO DE LEYNSOLA / COLLADO ABIZONDO / ÇUBERRIA / CUBILARROLA / CUCHET DE GARAY / CHIVARNÉ / ELURRIAGA / ERROMENDIA / ESLICEA / EZCURRA / EZKAURRI / EZPELA / EZPILDOYA / GAMOETA / TXIKEA / GARAI / GARATEA / GORRIA / GORRINÇA SOROA / GRADAS DEL PUENTE DE ZUBERRIA / HORDOQUI / IDOYA / IDOIA / INCEA / INTZEA / INZA / INTZA / IZAGORRIA / IZARRA / KARREGIA / KINBOA / LACARREGIA / LANDADERRA / LANDETA / LAPARRA / LAPIZA / LARRA / LARRAILLE / LARRAZA / LARRERIA / LINZARRA / LINZOA / LIZAPEA / LOIQUEA / LORDOQUI / LURRIAGA / MENDIBER / MUZURGUEA / NARANCOA / ORDOKI / OSOBIA / OZA / QUIMBOA / ROSPEDEA / ROZPEDEA / RUZQUIA / RUSQUIA / SALGOA / SAYESTICO / SAYOLA / SOASQUÍ / TURRIETA / TXAMANTXOIA / TXIKEA / TXIPETA / ULLIRREGUIA / URRIA / URRIAGUETA / URRISTI / URRISTE / USARNA / USOBIA / XAMAR / ZAPATAIN

Euskararen hedapena XVI. mendean

 

Gaur egungo Euskal Herritik kanpoko hainbat lekuek oraindik euskaraz ‘hitz egiten’ dute argi eta garbi ondoriozta daiteke.

Erlantz Urtasun historialari nafarraren ustez hizkuntza ez da galtzen “etxeko giltzak gal dezakegun bezala” hizkuntza kentzen dizute. Bortxaz. Errepresioz. Kolpeka, debekuz, goi mailako erabakiak harturik, etengabe, mendez mende, Oskako udal ordenantzak erakusten diguten bezala.

Horregatik, Euskal Herriko Ekialdea euskalduna zen, eta orain erdalduna da. Bai hizkuntzaz, bai kontzientziaz.

ARBOZE


Barkaidazue akatsak, euskara ikaslea naiz eta