ALTO ARAGÓN / ARAGOI GARAIA: Aragoi garaia

26 de des. 2011

Ba al zen herri euskaldunik Aragoin?

Lanaren izenburua gorabehera, Erronkariko eta Ansoko toponimiaz baino areago jardun du tesian Lopez-Mugartzak. Lanak, izenean agintzen digun eremu geografikoari berari dagokionez, gainditu egin ditu mugak. «Ikerketa aberasteko asmotan, alderaketak egin ditut Erronkarik eta Ansok inguruan dituzten herrietako leku izenekin. Zuberoan Santa Grazi hartu dut aztergai. Biarnon bi ibar, Baretous, edo Baretetze, eta Aspe ibarra».

Oinezkoak esatera, aspaldi galdu zen euskara ibar horietan. Bestela zehaztuko luke baieztapen hori ikertzaileak. «Ez da hainbeste denbora ere. Erronkarin duela gutxi arte hitz egin izan da euskaraz. Orain, berriz, euskaldun berriak ditugu. Galdu, beraz, ez da galdu». Zehaztapena egin eta aurrera egingo du Lopez-Mugartzak bere bidean. «Erronkaritik ekialdera zer gertatzen den aztertu behar da. Izan ere, XX. mende arte euskaraz hitz egin da Erronkarin. Bestalde, hego mendebalderago, Gazteluberrin, esaterako, XIX. mende arte hitz egin izan zen. Kontua da XVI. mendeko mapetan euskararen mugak bat egiten zuela Nafarroako erresumaren muga administratiboarekin». Logikarik ez duena: hizkuntzaren eremua mapako lerro artifizialak etenarazia. «Zerbait bitxi zen. Menendez Pidalen mapan, Nafarroatik kanpo dagoen alderdi horretan gaztelaniak eragin zuela ikusten da. Badakigu, jakin, erromantzea Esako urtegi ingurura iritsia zela XVI. mendean eta askoz lehenago ere VIII. mendean, baina horrek ez du esan nahi euskara desagertu egin zenik handik». Komunitate elebidunaren hipotesia egitera jo du Lopez-Mugartzak, honenbestez. Eta badu horretarako arrazoi pisuzkorik. «Erronkarin, adibidez, duela gutxi arte iraun du komunitate elebidunak. Bertakoek euskara behar zuten zuberotarrekin eta zaraitzuarrekin hitz egiteko. Gaztelania ere behar zuten: hasteko, errekan behera almadietan jaisten zirenean. Berdin gertatu zen Ansoko ibarrean XVI. mendean. Ez naiz arriskatu, baina esango nuke komunitate elebidunak izan zirela han ere, baita XVI. mendea baino geroago ere». Zenbait toponimo aldaturik ageri zaizkigu herri etimologiaren bitartez: Saiestiko leku izena, esaterako, Saiestoki eta Saistoki dokumentaturik dator. Eta toponimo batzuetan, bi aldaerak ditugu, bata euskal itxurakoa (Urrizti), eta bestea erdal itxurakoa (O Risté). Hori ulertzeko ez dugu modu bat besterik, Lopez-Mugartza irakaslearen aburuz: «Horiek asmatu dituenak euskal sena behar zuen. Ez dago bestela ulertzerik».

Euskararen ezaugarriak argitara

Toponimia biltzera jo du irakasleak, nahiz eta bestelako helburu gordeagorik ere bazuen. «Asmo taxonomiko hutsa ez ezik, hau da, bildutako toponimoen sailkapena egin ez ezik, banuen beste asmo bat ere, aukeran: hango euskararen ezaugarrien berri ematea, ahal izanez gero». Eta egin du. Eta uste ez zuenarekin topo egitea gertatu zaio. Euskara bat espero eta beste bat agertu! «Hegoaldeko goi-nafarreraren antza izango zuen euskara espero nuen, hizkuntza zaharra, baina, aldiz, euskara garatua aurkitu dut, zenbait ezaugarritan erronkarieraren antza duena». Datuei zuku atera eta ondorioak dagozkio ikertzaileari. «Horrek esan nahi du haraino heldu zela iparraldeko eragina. Eta ekialde-mendebalde harremana ere inportantea izan zela. Alegia, Erronkari eta Anso ibarretatik hegoaldera beste euskalki bat ageri da».

Aingeru Irigaraik izen bat asmatu zuen inguru honetako euskarak izendatzeko: euskalki eusko-aragoierakoak. Lopez-Mugartzak izendapena baliatu du tesian, eta oharra egin. «Eusko-aragoiera dialektoak... hainbat daude. Eusko-aragoiera diogunean, badirudi Aragoiko erresumaren hasierako ibarrak ditugula kontuan, ez besterik. Anso, Etxo, Sobrarbe, Ribagorza... goi-haranak, alegia. Horri loturik, badirudi, hala ageri da Alfontso Irigoienen eta Aingeru Irigarairen lanetan, Alfontso Batailatzailea erregea bera euskaldunen artean hazi zela. Etxon jaio omen zen. Izan ere, Aragoiko erreinuaren sorreran azaltzen dira Nafarroako erregeak ere. Hau da, hango lurrak Nafarroako zati ziren, Euskal Herriko zati. Euskaraz egiten bazuten, eusko-aragoieraz egingo zutela da ustea». Dialekto bat edo gehiago izanda ere, alegia. Artez jakiterik ez dagoenean, berriz, ustea da nagusi. «Nire iritziz, hegoaldeko goi-nafarreraren antzeko euskalki edo azpieuskalkia hitz egingo zuten han. Gero, iparraldeko eragina heldu zen, hau da, hizkuntza frankoek bertako euskaran eragin zuten garapena. Besteak beste, horrela sartu zen seigarren bokala -u frantsesa esaten duguna- gure artean». Bistan denez, hizkuntza frankoak ez zion, soilik, euskarari eragin. «Akitaniako sistema bokalikoa eragin zuen, gaskoiera». Eta kontuan harturik Zuberoak aski harreman historiko estuak izan dituela auzo dituen Biarno eta Gaskoiarekin, bada Zuberoako euskararen bokal egin zen. «Are hegoalderago ere igaro zen eragina eta Erronkarin bokalen asimilazioa eragin zuen: iturri-tik uturri dugu, gaztelu-tik gaztulu... Anso aldean ere ageri da fenomeno hori (mozurgia batean, muzurgea bestean)!».

Euskara dokumentatua

Autore eta dokumentazio handia aztertu du Lopez-Mugartzak. Erronkariko eta Ansoko toponimiaren gaineko lanak urri izanagatik, bertako euskara ongi azterturik dago. Hasteko, Erronkarikoa. «Mitxelenaren lana daukagu, Txillardegirena, Bonaparte Printzearena... eta, bereziki, Azkuerena eta haren laguntzaile Mariano Mendigatxarena». Besterik da Ansoko egoera. Hor ez da gisako ikerketarik. «Ez, ez daukagu horrelakorik. Bonaparte Printzeak,1879ko mapa egin baino lehenago, zera galdetu zien Erronkariko laguntzaileei: alegia, ea herri euskaldunik ba ote zen Aragoin. Goi-aragoiera sartu zenetik lurralde hori beti erdalduna izan dela esan izan da, baina Bonapartek berak ez zuen horrela usteko, galdera egin zuenean. Bestalde, badakigu Barétous, Baratones, Bareton(e)s edo Baratetze ibarrean, eta Aspeko Leskun herrian, adibidez, duela gutxi arte hitz egin izan dela euskaraz». Duela gutxi arte. Eta zer du gutxi hizkuntzaren denborak zientzialariaren esanetan? «Ehun edo berrehun urte. Ez da urte asko. Gainera, Barétousen oraindik auzo euskaldunak daude, egun euskaraz mintzo direnak. Eta hau Barétousen gertatu bada, zergatik ez Aragoiko Lorbes herrian, adibidez? Burgitik bertara dago Lorbes, Salvatierra de Eskatik hur, baina Sasi mendian sartuta, Zaragozan, baina Huescako muga aldera». Lorbes, lur beltz, eta herri isolatua. «Burgikoekin hitz egiteko beharra zuten. Zergatik ez zen han mantenduko euskara? Arestian esan dizut: Bonaparteren iritziz, hasteko, gerta zitekeen Aragoin herri euskaldunik izatea. Eta hor dago Txillardegik emandako datua: Salvatierra de Eskan, 1838an, apaiza behar zutela, euskaraz zekiena».

Justo Baque Salboch berriemailea

«Askotan joaten nintzen berarengana eta beti hitz egiten genuen toponimiaz, berak ere ardura hori hartzen baitzuen, bere lana balitz bezala. Lagun batzuk ere aurkeztu zizkidan. Nikolas Necoch, adibidez, Urzainkikoa. Askotan jo omen zuten Nikolasen atean, ikertzaileek, alegia, informazio eske, baina Nikolasek ezetz. Niri, aldiz, Justoren eskutik nentorrenez, baietz, kontatuko zidala nahi nuena». Bata lagun, bestea adiskide, zenduak dira gure ikertzailearen berriemaile zintzo eta onak. «Justorekin egon nintzen azken aldian, ateraino irten eta esan zidan: æEa honekin konpontzen zaren. Ea nahikoa duzun eta bikain jartzen dizuten!Æ. Autoan sartuta nengoen ordurako. 'Ea bikain jartzen dizuten!', Justo hoska... Hil zen gizajoa». Lopez-Mugartzari bikain cum laude eman zion epaimahaiak.

16 de des. 2011

CUATREFUELLAS / RELIGADAS / LAUBURUAK

LOS SIGNOS DE LA PIEDRA

*texto extraído del panel divulgativo situado en la plaza de Piedramorrera

LOS SÍMBOLOS

La casa, que alberga a toda la familia y parte de su patrimonio, no sólo tenía que dar protección de los rigores del clima, sino también de los múltiples males naturales o sobrenaturales que pudieran amenazar a la misma. Por ello se colocaban en las casas símbolos de muy diferente origen, (cruces, religadas, estrellas de cinco o seis puntas…), bien para proteger de los males o bien para propiciar bondades, de los cuales han quedado muchos y buenos ejemplos en las casas de Piedramorrera. Estos símbolos ahuyentaban por ejemplo a las brujas, a las plagas o a los males de ojo. En el siglo XVII en el Alto Gállego y en el Alto Aragón en general hubo muchos casos de “endemoniados” o “brujería”, que aumentaron las supersticiones y los temores a lo sobrenatural de las familias, lo cual se plasmó sobre las casas.

ESPANTABRUJAS

Estos signos no sólo nos informan sobre unas determinadas creencias y medios de la sociedad que los utilizó, sino que también nos transmiten un contenido cultural acumulado. Algunos de estos símbolos surgen del entorno inmediato. En la zona se solía colocar por las noches un cardo en la puerta, porque si una bruja intentaba entrar, su curiosidad le arrastraba a cortar los pelos del mismo y en la tarea se le hacía de día y entonces ya no podía hacer daño. Igualmente, sobre las cenizas del Hogar se solía hacer una cruz para que no entrasen las brujas por la chimenea. Para este objetivo se colocaban sobre éstas esas figuras o piedras tan conocidas y llamativas que llamamos Espantabrujas y de las que no quedan casi ejemplos hoy en día en esta zona.

PUERTAS Y VENTANAS

Algunos de estos símbolos se utilizan desde la antigüedad más remota, y para cuando se colocaron en estas casas, aunque habían perdido parte de su contenido aún se los tenía como protectores o beneficiosos. Los más repetidos son las religadas (o cruces gamadas), y las estrellas de cinco o seis puntas. Las religadas son un símbolo del Sol que las primeras tribus europeas usaron como protección. Probablemente las estrellas de seis puntas también tienen un origen similar, de relación con los cuerpos celestes, y las estrellas de cinco puntas ya se utilizaban desde muy antiguo para la protección contra los seres malignos. En una ventana tapiada de Casa O Majo, en la plaza hay un precioso ejemplo de ambas estrella junto a la fecha “1800”.

NO QUIERA DIOS…

Además es frecuente encontrar inscripciones con invocaciones cristianas del tipo “Ave María Purísima”, “AM” o “IHS” (Jesús). La invocación verbal o escrita del nombre de la divinidad es un amuleto que se ha utilizado desde hace milenios, y todavía hoy se utiliza, por ejemplo cuando estornudamos (“Jesús”), como protección contra un mal inesperado. La agrupación de símbolos para aumentar su efecto protector o propiciador, es una costumbre frecuente. Por ello en ocasiones nos encontramos juntos en la misma piedra símbolos cuyo origen está en creencias religiosas o mágicas, como en la ventana de casa El Cheso, donde se mesclan la cruz y el corazón con las religadas y estrellas.