IRUNBERRI

Erlantz Urtasun

Historialaria

Irunberri Nafarroa Garaiko hiri eder bat da, irakurle maitea, erdaraz Lumbier deitu ohi dena. Euskal Herriko ekialdean dago kokaturik. Iruñetik ekialderantz abiatuz gero, Elo (Monreal), Idotzin, Ibargoiti igaro, Loiti portu zoragarria jaitsi eta ezkerretarat kausituko duzu.

Bertatik iparralderantz jotzen baduzu, Zaraitzu ibarra hasi eta, emeki-emeki, bidean goiti, kilometro andana egin ondoren Irati oihaneraino iritsiko zara, tartean Domeñu, Nabaskoze edo Otsagabia moduko herriak bisitatzekotz.

Irunberritik ekialderantz abiatuz gero, aldiz, Ledea (Liédena), Zangoza (Sangüesa), Esa (Yesa), Esaberri (Javier), Lexuri (Leyre), Aragoiko mugak eta Erronkaribarreko hegoaldeko ateak topatuko dituzu... Badakizu, gipuzkoar anaia, abenduaren hasieran edo berriz ere erabiliko duzun eskiatzeko errepideaz ari naiz, jada Jakarainoko autobide bilakatzen ari direna.

Irunberritik hegoalderantz, hondarrean, Oibar (Aibar) inguruak zabalduko zaizkizu, Bizkaia eta Zare (Sada), Uxue mendi erraldoiaren magalean Galipentzu (Gallipienzo), Kaseda eta, zergatik ez, Zarrakaztelu (Carcastillo) nahiz Bardearaino hedatzen ziren eskualde aberatsak.

Garai batean aipatu guztia eta haratago, Aragoiko hamaika ibar lekuko, euskaraz bizi zen. Egun, haatik, eta ikastolak nahiz euskaltegien lana hor bada ere, Gipuzkoa baino handiagoa den lurralde hau erdara hutsez bizi da.

Zergatik?

Zergatik ziren euskaldunak eta orain erdaldunak? Bon, kar-kar, bai, badakit, nahikoa galdera inozoa dugu. Sasijakintsu orok, makina bat abertzalek barne, zera diote: «Euskara galdu zen». Bai, zera! Hizkuntza bat ez da galtzen. Eni, noizbait, giltzak galdu zaizkit, baina etxetik ateratzen naizenean inoiz ez dut honelako burutazioa egin: «Aiba, euskara galdu zait!».

Hizkuntza bat ez da galtzen. Euskara ez da galtzen. Hizkuntza bat kentzen dizute, euskara kentzen dizute. Bortxaz. Errepresioz. Kolpeka, debekuz, goi mailako erabakiak harturik, etengabe, mendez mende. Mespretxuz, gutxiesten, torturatzen, zokoratzen, odolusten, txirotzen, kanporarazten, gezurretan aritzen, gerrak antolatzen, armen bidez erailtzen...

Horregatik, irakurle laztana, Nafarroa Garaiko, Aragoiko, Euskal Herriko Ekialdea euskalduna zen, eta orain erdalduna da. Bai hizkuntzaz, bai kontzientziaz.

Ez denak, noski...

Azalpenak

Milaka irakasle, maisu, katedradun, akademiko, poltronero eta bertzek honako azalpena eskaini dute hondar mendeotan gertaturikoaren azaltzekotz: «Nafarroako Ekialdean barbaroak euskaraz bizi ziren eta kostata lortu genuen zibilizazioa bertan txertatzea. Lehen herri handietan, monasterio nahiz elizen lanari esker, eta gero, bai hirietatik herrietarantz bai Aragoi nahiz Bardenatik Auñamendirantz (Pirinioak arte) erdarari loturiko modernitatea, progresoa, kultura, etorkizuna eta benetako gizalegea, bizilegea era ezin naturalagoan, maitasunez eta dohainik, euskal barbaroak Mendebaldeko Zibilizazioan sartu ahal izan genituen. Uf, kostata, bai, lana oraintxe amaitu berri baitugu, XX. mendean».

Errealitatea, baina, bertzelakoa da. Duela bi mila urte biziki populaturik zegoen inguru hori, erromatar aldian hamaika hiritxo, herri, etxalde eta bertze aurkitu baitute arkeologoek. Ez zen edozein inguru, ezta pentsatu ere, guztiz «erromatarturik» agertzen baita. Eta udan agertu da horietako opari bat, Irunberriko industrialde berria eraikitzen ari zirela: «Datan de los siglos I al V. Se han desenterrado muros de 7 estancias, una calle empedrada, hoyos para almacenaje y 2 o 3 hornos en los que se fabricaría cerámica. El asentamiento se desarrollaría hacia el Este (bajo la carretera) y el Oeste (bajo los terrenos del futuro polígono). Los restos que se han encontrado ocupan una zona de 13x100 metros».

Hots, euskaldunak ziren, baina ez ziren kobazuloetan bizi, Europako Mediterraneo aldea bizi zen moduan baizik. Hirigintza, industria eta progreso betean bizi ziren. Eta euskaldunak ziren.

Beranduago, 1512ko konkista militarraren garaian, Irunberri defendatzen zuten nafar soldaduek kanoiak zituzten. Irunberrik artillería zuen. Eta euskaldunak ziren.

Ehun urte beranduago, XVII. mendean epaiketa bat burutu zen, Irunberrin apaiza izaitekotz euskaraz jakin behar ote zen zehaztu nahian. Honatx euskalduna zen baina erdaltzale amorratua zen apaiz baten testigantza, nik laburbildurik: «La villa de Lumbier está poblada por artesanos, y es la más vasca de las villas del país. En la villa de Lumbier, salvo los curas, monjas, escribanos y notarios, las tres cuartas partes o más de los vecinos no son capaces de entender palabra en castellano, pero si por ello dispusiéramos que los sacerdotes tuvieran que saber su lengua, lo mismo deberíamos hacer en Olite, Villafranca (Alesbes, Alesotz, Bardenan bertan den herria) y en Sos que es del Reino de Aragón».

Industriaz bizi ziren... eta ez zekiten erdaraz!

Baina eta orain, Nafarroa Garaiko Ekialdea populaziorik gabe geratzen ari denean, zaharkiturik, demografikoki gero eta ahulago bihurtzen ari direnean, industriarik gabe, zerbitzurik gabe, gazterik gabe, umerik gabe, milurtetako nekazaritza emankor sendoa ere bazterturik, orain erdaraz bertzerik ez dakite!

Non da «progresoa», non barbaroak, non euskara eta euskal kulturari loturiko balizko «gibelerapena, atzerapena»? Mila aldiz, betiko madarikatuak genozidio hau burutu dutenak!

Behin, grabazioa bat egiteko asmoz, oraindik euskaraz hitz egiteko gai ziren adineko emakume batzuk bildu zituzten etxe batean. Zaraitzu ibarrekoak ziren. Bata Otsagabikoa, bertzea Ezkarozekoa, Espartzakoa, horrela. Galdera bat egin zieten: «Non galdu zen euskara lehendabizi, Zaraitzuko zein herritan?». Eta grabazioan emakumeen arteko solasaldia entzuten ahal da. Hau duzu, irakurle, une horretan bertan, galdera entzun bezain laster, horietako emakume batek bertze emakumeei erran zien lehen gauza: «¿Cuál es el primer pueblo en el que se instalaron los carabineros?». Nahikoa eta sobera.

Heroiak

Agur eta ohore, baina, Irunberriko ikastola bertako ikastetxerik garrantzitsuen bihurtu dutenei. Irunberriko ume, haur, gazte gehien-gehienak ikastolan dira. Berdin dio gurasoek zer bozkatzen duten. Gehienek, UPN. Baina datorren belaunaldia euskalduna izanen da hein handi batean, Zumalakarregiren garaitik gertatzen ez zena.

Hor da jende anitzek egin duen ezinbertzeko lana, dena jada galdurik zelarik, ilunpetan baino gau ezin beltzagoan bizi ginela. Denak ezin aipa, batzuk behintzat bai: Nora Uribetxeberria, Txomin Huarte, Juan Ramon Ollo, Agurtzane Jimenez...

Haien izenak monumentuetan ez, haiek ez bailukete horrelakorik nahiko, baina noizko «Irunberriko Ikastola» izeneko karrika, kale, etorbide, gure hirietan?

Navarra. Castillos que defendieron el Reino. Los castillos de Sancho III, el Mayor en Alto Aragon, Sobrarbe y Ribagorza

Iñaki Sagredo

Iñaki Sagredo historialariak Goi Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorza eremuetako Antso III.aren erregealdiko gaztelu nafarrak aztertu ditu, Nafarroako erreinuko gazteluei buruzko atera berri duen bere bigarren lanean.

Navarra. Castillos que defendieron el Reino. Los castillos de Sancho III, el Mayor en Alto Aragon, Sobrarbe y Ribagorza (Nafarroa. Erreinua defendatu zuten gazteluak. Antso III.aren gazteluak, Goi Aragoin, Sobrarben eta Ribagorzan) Nafarroako gazteluei buruzko bigarren liburukia aurkeztu berri du Iñaki Sagredo historialariak (Irun, 1967). Joan den urtean ateratako aurreko liburukian, batez ere Nafarroa eta bere mugen inguruko eremuetako gazteluak aztertu zituen. Orain, berriz, Antso III.a erregearen garaira salto egiten du egileak, eta historian kokatzeko zenbait datu eman ondoren, errege horren Goi Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorza eskualdetako gazteluen nondik norakoak aztertu ditu.

Antso III.a Gartzez Nagusia (1004-1035) Nafarroako Historiako errege garrantzitsuenetakoa izan da, hainbat historialarien iritziz. Baina, Nafarroako erreinuko errege handiena izan zenez eta haren erregealdian baskoien eremu guztiak batuta egon zirenez, bigarren plano batean utzi izan dute historialari espainiarrek.

Nafarroako errege horren erregealdiaren hasierako urteurrena izan denez, hainbat erakusketa, liburu eta hitzaldi izan dira azken urteetan Nafarroan. Baina, egindako lan berri horietan, hutsuneak oraindik badaudela esan du Sagredok. «Antso III.aren erreinuaren lurralde antolaketa eta defentsa nolakoa izan zen gehiago argitzeko balio du nire lanak».

Bestetik, Nafarroako erreinuak Aragoiko historian parte-hartze garrantzitsua izan zuela, eta egungo agintariek horren berri ezer gutxi esaten dutela salatu du Sagredok. «Aragoin barrena barreiatuta dauden nafarrek egindako gazteluetara joan naiz, eta han dituzten informazio paneletan, turismo liburuxketan eta jartzen dituzten dokumentaletan Nafarroako erreinuari buruzko aipamenak eta datuak sistematikoki isildu dituzte. Liburua nafar eta aragoitarren eragin eta harreman estu eta kultural hori argitzen saiatzen da». Horretan, Ana Telletxea euskal filologoak eginiko toponimiari buruzko hitzaurreak asko laguntzen du.

Horrez gain, liburua turismo gida gisa erabiltzeko aproposa dela aipatu du Sagredo historialariak. Historialarientzat baino gehiago publiko orokorrarentzat dela ere uste du.»Liburua erraz irakurtzeko egina dago, eta horretan argazkiek asko laguntzen dute. Gainera, Goi Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorzako gazteluak oso ikusgarriak dira, eta inguruko paisaiak are gehiago».

Nafarroarekin alderatuta, Aragoin gaztelu gehienak oraindik zutik daudela nabarmendu du egileak. «XVI. mendeko konkista pairatu ez zutenez, Aragoiko gaztelu gehienak nahiko egoera onean daude, ia-ia zutik. Batzuk, gainera, zaharberritu dituzte, eta oso ongi daude».



ANTSO III.AREN BABES LERROA. Nafarroako gaur egungo probintziaren gainean agintzeaz gain (Tuterako eskualdea izan ezik, musulmanen eskuetan baitzegoen), Gipuzkoan, Bizkaian, Araban, Gaztelako Konderrian, Errioxan, Goi Aragoin, Sobrarben eta Ribargorzan ere agindu zuen Antso III.ak. Haren erregealdia laburra izan zen, eta are laburragoa berak utzitako erreinu handia.

Nafar erregeak lau seme izan zituen, eta bera hiltzean haien artean borrokan hasi ziren. Ondorioz, erreinua erabat zatikatua gelditu zen, eta Nafarroako erreinuaren urte onenak amaitu ziren. Nafarroako errege leinutik sortutako erreinuek, Gaztela eta Aragoi, Nafarroakoa irentsi zuten, bost mende geroago.

Antso III.ak herentziaz jaso zuen Goi Aragoiko konderria, baina haren erreinaldia hasi zenean, Sobrarbe eta Ribagorza Nafarroako erreinutik kanpo zeuden. Diplomazia eta indarraren mehatxua erabilita, bi lurraldeen jabe egin zen. Horrela, bere erreinua, egungo Nafarroatik hasita, Herrialde Katalanetaraino hedatu zuen.

Eremu osoa Nafarroaren eskuetan jartzean, mendebaldetik ekialdera defentsarako gaztelu lerro bat eraikitzea agindu zuen Nafarroako erregeak, hiru eskualdeak musulmanen erasoetatik babesteko. Antso III.ak konkistatu berri zuen eremua kontrolpean eta salbu eduki nahi baitzuen, eta Erdi Aroan hori gazteluekin lortzen zen.

Horrela, gaztelu sare bat eratuz joan ziren. Hiru eskualdeak haranak direnez, arroen ahoetan eraiki zituzten gaztelu garrantzitsuenak musulmandar gudarosteen sartualdiak eragozteko. Eremuaren defentsa ziurtatzeko, zortzi gaztelu eraiki zituzten mendebaldetik ekialdera: Sos, Biel, Murillo eta Loarre (Aragoi), Boltaña eta Abizanda (Sobrarbe) eta Perarrua eta Roda (Ribagorza). Aipatutako horiek aparte, bigarren mailako gotorleku guneak ere eraiki zituzten. Mendebaldetik ekialdera eremua osoa eskualde txikiagotan banatu du Sagredok, eta 29 gaztelu aztertu ditu liburuan. Aurreko liburukian bezala, lan metodologia berbera erabili du. Batetik, gaztelua egun nola dagoen ikusteko, hainbat argazki atera ditu, eta bestetik, agiritegi ugari arakatu ditu, gazteluek historian izan duten pisua aztertzeko.

Argazkietan, ikusgarrienak airetik ateratakoak dira; Sagredok argazki horiek ateratzeko autogiro batetik atera ditu. Baina, airetik ateratakoak aparte, egileak lurretik eta gazteluen barnealdetik ere argazki asko atera ditu. Horrela, gazteluaren alde guztiak agerian utzi ditu.



LOARRE IKUSGARRIENA. Aztertu dituen 29 gazteluetatik, batzuk oso hondatuak daude denboraren poderioz. Baina, badira beste batzuk nahiko ongi mantendu direnak. Horien artean, Loarre, Sos, Biel, Ainsa, Abizanda eta Muro de Roda dira aipatzekoak. Ezbairik gabe, Loarrekoa da ikusgarriena eta handiena.

Loarre Antso III.aren aginduz eraiki zuten, eta Europako gaztelu erromantikoen artean adibide garbiena dela uste dute historialariek. Musulmanek hiru gaztelu zituzten eskualdean, eta mehatxu horri aurre egiteko, gaztelu sendoa eraiki zuten nafarrek. Hasierako gaztelua harkaitzaren gainean goratu zuten, baina toki estrategikoa zenez, erreforma gehiago egin zizkioten, egun duen itxura ikusgarria hartu arte. XIII. mendean, adibidez, gazteluaren inguruko harresia egin zuten.

Hainbat filmetan ere atera izan da Loarreko gaztelua. Duela urte batzuk, Ridley Scott zinemagile iparramerikarraren Kingdom of heaven gurutzadetan girotutako filmeko hasiera eta bukaerako eszenak Loarreko gazteluan eta bere inguruan grabatu zituzten.